Τι είναι το μελτέμι που «ματώνει» το Αιγαίο - Πώς προκαλείται και γιατί έρχεται πάντα την ίδια εποχή

Το μελτέμια  αναμένεται να ενισχυθεί το τριήμερο του Δεκαπενταύγουστου στα πελάγη, με τον κίνδυνο για την εκδήλωση φωτιάς να παραμένει υψηλός σε αρκετές περιοχές.

Τι είναι όμως αυτός ο βορειοανατολικός άνεμος που πνέει έντονος στη χώρα μας κάθε καλοκαίρι; Πώς προκαλείται, γιατί επιστρέφει πάντα την ίδια εποχή, από πότε είναι ιστορικά γνωστό και γιατί ονομάστηκε μελτέμι;

Ένας «μηχανισμός» που ενεργοποιείται κάθε καλοκαίρι

Το μελτέμι είναι ένας άνεμος, βορειοανατολικής κυρίως διεύθυνσης, που εκδηλώνεται στη διάρκεια της ημέρας, στις ελληνικές θάλασσες και ιδιαίτερα στο Αιγαίο. Το φαινόμενο αυτό συμβαίνει κάθε καλοκαίρι.

Αιτία του μελτεμιού είναι ένας συνδυασμός μετεωρολογικών συστημάτων που εμφανίζονται κάθε χρόνο την ίδια εποχή στην ατμόσφαιρα της Ευρώπης και της κεντροδυτικής Ασίας.

Το καλοκαίρι, πάνω από την κεντρική και ανατολική Ευρώπη σχηματίζεται συνήθως ένα ισχυρό σύστημα υψηλών πιέσεων (αντικυκλώνας). Την ίδια περίοδο, χαμηλές πιέσεις εμφανίζονται στην Ανατολική Μεσόγειο και την Μέση Ανατολή.

Ταυτόχρονα, λόγω έντονης θέρμανσης των εδαφών, στην Τουρκία, τη Συρία και γενικότερα στην Εγγύς Ανατολή αναπτύσσονται θερμικά χαμηλά (περιοχές χαμηλής ατμοσφαιρικής πίεσης).

Αυτή η διαφορά πίεσης είναι ο μηχανισμός που τροφοδοτεί το μελτέμι. Ο αέρας ρέει από τις περιοχές υψηλής πίεσης προς τις χαμηλές, και επειδή το Αιγαίο βρίσκεται ανάμεσα σε αυτές τις δύο περιοχές, δημιουργείται μια σχεδόν μόνιμη ροή από Βορρά προς Νότο.

Συγκεκριμένα, στις περιοχές της Ανατολής, σημειώνονται το καλοκαίρι ιδιαίτερα υψηλές θερμοκρασίες (συχνά άνω των 40 βαθμών Κελσίου). Η μεγάλη θέρμανση προκαλεί ανοδικά ρεύματα αέρα και μείωση της πίεσης στην επιφάνεια, οδηγώντας στον σχηματισμό θερμικού χαμηλού.

Το χαμηλό αυτό δεν έχει πάντα την ίδια θέση και η θέση του σχετίζεται με το πόσο έντονο θα είναι το μελτέμι στην Ελλάδα. Άλλες χρονιές το χαμηλό μπορεί να είναι πιο βόρεια στην Τουρκία, άλλες πιο νότια προς τη Συρία. Όσο πιο κοντά και πιο ισχυρό είναι προς το Αιγαίο, τόσο πιο δυνατά είναι τα μελτέμια.

Η μορφολογία του Αιγαίου ενισχύει το μελτέμι

Το φαινόμενο μπορεί να παρατηρείται από τα τέλη Μαίου μέχρι τον Σεπτέμβριο. Κορυφώνεται όμως τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, γιατί τότε η θερμική αντίθεση μεταξύ Βαλκανίων και Μέσης Ανατολής είναι μεγαλύτερη, και άρα η διαφορά πίεσης ισχυρότερη.

Η μορφολογία του Αιγαίου, με πολλά νησιά και περάσματα κατευθύνει και ενισχύει αυτούς τους βόρειους ανέμους. Ειδικότερα, σε στενά περάσματα στο Αιγαίο, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Στενό του Καφηρέα (Κάβο Ντόρο), δημιουργείται το φαινόμενο του καναλισμού, με τον άνεμο να ενισχύεται πολύ περισσότερο σε αυτές τις θαλάσσιες περιοχές.

Το μελτέμι, επομένως, προσφέρει δροσιά το καλοκαίρι, στα νησιά και στις περιοχές που είναι προσκείμενες στον βορειονατολικό άνεμο. Παράλληλα όμως, δημιουργεί δύσκολες συνθήκες για την ναυσιπλοΐα και την ιστιοπλοΐα, ενώ αποτελεί επικίνδυνο παράγοντα για την εκδήλωση και φυσικά για την εξάπλωση μιας πυρκαγιάς.

Η αρχαία «ετησία» και το τουρκικό meltem

Το μελτέμι φέρεται να είναι τουρκικής προέλευσης όρος.

Μάλιστα, οι Τούρκοι είχαν χωρίσει τα μελτέμια ανάλογα με την περίοδο που εμφανίζονται και την επίδρασή τους στην γεωργία, σε τρεις κατηγορίες. Αρχικά εμφανίζεται το «κιράζ μελτέμ» (του κερασιού), αργότερα το «καβούν μελτέμ» (του πεπονιού) και τέλος το «ουζούμ μελτέμ» (του σταφυλιού) στα τέλη Αυγούστου, όταν αρχίζει να ετοιμάζεται η παραγωγή του σταφυλιού.

Οι Αρχαίο Έλληνες ονόμαζαν το ίδιο φαινόμενο «ετησία», καθώς εμφανιζόταν κάθε έτος κατά τον ίδιο τρόπο και είχε τα ίδια ευεργετικά αποτελέσματα.

Όπως αναφέρει ο γνωστός μετεωρολόγος Δημήτρης Ζιακόπουλος, η λέξη μελτέμι έχει «πολιτογραφηθεί» στη νεοελληνική γλώσσα εδώ και αιώνες.

Μπορεί στην επιστήμη της μετεωρολογίας να κατέχει την πρώτη θέση η λέξη «ετησία», αλλά στην πεζογραφία, την ποίηση, το θέατρο, τον κινηματογράφο και γενικότερα τις τέχνες οι καλοκαιρινοί μας βοριάδες έχουν υμνηθεί ως μελτέμια και αυτό το όνομα χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή.

Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, η νεοελληνική λέξη μελτέμι προέρχεται από την τουρκική λέξη meltem. Όμως, πόσο τουρκική είναι η λέξη meltem;

Οι Τούρκοι δεν υπήρξαν ποτέ ναυτικοί σε σημείο που να ονοματίσουν με τη γλώσσα τους ναυτικούς όρους ή ανέμους. Μεγάλος αριθμός ναυτικών όρων πέρασε στην τουρκική γλώσσα μέσω της lingua franca, δηλαδή της φραγκικής γλώσσας που την εποχή της Αναγέννησης διαμορφώθηκε στις περιοχές της Μεσογείου που κυριαρχούσε η Οθωμανική Αυτοκρατορία και χρησιμοποιούνταν από εμπόρους και ναυτικούς ως διεθνής γλώσσα για συνεννόηση στις μεταξύ τους συναλλαγές.

Η lingua franca προέκυψε ως αποτέλεσμα συγχώνευσης στοιχείων από διάφορες γλώσσες της περιοχής με κύριο κορμό την ιταλική (βενετσιάνικη) γλώσσα, αλλά και με σημαντικές επιρροές από άλλες γλώσσες όπως τα παλιά γαλλικά, τα ισπανικά, τα ελληνικά, τα τουρκικά και τα αραβικά.

Το μεγάλο τουρκικό ετυμολογικό λεξικό του Nişanyan αναφέρει ότι η λέξη μελτέμι μπορεί να προέρχεται από την ιταλική λέξη «mal tempo», που σημαίνει «κακός καιρός», αλλά σημειώνει ότι αυτό δεν είναι σίγουρο. Επιπλέον, δίνει την πληροφορία ότι η λέξη για πρώτη φορά έχει καταγραφεί στο Thesaurus linguarum Οrientalium του Meninski το 1860. Το λεξικό του Nişanyan αναφέρεται και σε μια παρόμοια περίπτωση, στη τουρκική λέξη firtina που σημαίνει φουρτούνα και προέρχεται από την παλιά ιταλική (βενετσιάνικη) λέξη fortuna που σήμαινε κακή τύχη, θύελλα.

Για τα ιστιοφόρα των προηγούμενων αιώνων αλλά και για τα σημερινά μικρά σκάφη που διασχίζουν το Αιγαίο, το «μπάσιμο» του μελτεμιού που γίνεται χωρίς προειδοποίηση και συχνά με αίθριο ουρανό ή ελάχιστα νέφη ήταν και εξακολουθεί να είναι επικίνδυνο, σύμφωνα με τον Δημήτρη Ζιακόπουλο.

Προβλήματα όμως δημιουργούσε και εξακολουθεί να δημιουργεί και η μεγάλη διάρκεια πνοής των μελτεμιών. Αναμφίβολα, για mal tempο θα μιλούσε ο Βενετσιάνος ναύαρχος Αντόνιο Ζένο όταν τον Αύγουστο του 1694 όχι μόνο έκανε ένα μήνα να φθάσει από το Ναύπλιο στη Χίο προκειμένου να την καταλάβει από τους Τούρκους, αλλά στη διαδρομή υπέστη πολλές και σοβαρές ζημιές.

Με όσα προαναφέρθηκαν, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τόσο το τουρκικό meltem όσο και το νεοελληνικό μελτέμι είναι πολύ πιθανό να έχουν ως κοινή αφετηρία τη βενετσιάνικη λέξη mal tempο, καταλήγει ο Δημήτρης Ζιακόπουλος.